“All children, except one, grow up. They soon know that they will grow up, and the way Wendy knew was this. One day when she was two years old she was playing in a garden, and she plucked another flower and ran with it to her mother. I suppose she must have looked rather delightful, for Mrs Darling put her hand to her heart and cried, “Oh, why can’t you remain like this for ever!” This was all that passed between them on the subject, but henceforth Wendy knew that she must grow up. You always know after you are two. Two is the beginning of the end.”
Alle kinderen, behalve één, worden groot. Al snel weten ze dat ze groot zullen worden, en dit is hoe Wendy het wist. Op een dag, toen ze twee jaar oud was, speelde ze in de tuin. Ze plukte nog een bloem en liep ermee naar haar moeder. Ik veronderstel dat ze er verrukkelijk uitzag, want mevrouw Darling legde haar hand op haar hart en riep: “O, waarom kun je niet voor altijd zo blijven!” Dat was alles wat erover werd gezegd, maar vanaf dat moment wist Wendy dat ze moest opgroeien. Je weet het altijd na je tweede. Twee is het begin van het einde.
J.M. Barrie, Peter Pan
Dat kleine fragment uit Peter Pan lijkt op het eerste gezicht een tedere observatie: een moeder, een kind, een moment van liefde.
Maar Barrie beschrijft in werkelijkheid iets diepers – een keerpunt in het bewustzijn. De moeder beseft dat dit ogenblik niet blijft, het kind voelt zonder woorden dat het ooit voorbij zal zijn. Met die ene zin vangt Barrie hoe de menselijke geest werkt: zolang iets vanzelfspreekt, zien we het niet. Pas als het dreigt te verdwijnen, beseffen we wat het waard is.
Die beweging – van onschuld naar bewustzijn – herhaalt zich in elk leven, en in elke samenleving. Wat voor Wendy het einde van kinderlijke vanzelfsprekendheid is, is voor een samenleving het begin van volwassen burgerschap.
Want hetzelfde mechanisme bepaalt ook hoe wij omgaan met vrijheid, recht en democratie. Zolang ze er zijn, lijken ze natuurlijk, vast, onbreekbaar. Pas wanneer ze wankelen, begrijpen we dat ze alleen bestaan bij de gratie van onze aandacht. Wat vanzelfsprekend lijkt, bestaat alleen bij de gratie van ons besef ervan. Zodra we ophouden te zien dat iets kwetsbaar is, begint het te verdwijnen.
Ouderen voelen dat vaak scherper dan jongeren. Niet omdat ze per se wijzer zijn, maar omdat ze meer hebben zien verdwijnen. Jonge mensen groeien op in vanzelfsprekendheid: vrede, overvloed, veiligheid. Ze kennen de kwetsbaarheid daarvan niet – zoals Wendy haar kindertijd niet kende tot ze haar verloor. Ouderen voelen de melancholie, omdat ze de breuklijn herkennen tussen wat ooit gewoon leek en wat daarna nooit meer terugkwam.
In mijn jeugd was de Tweede Wereldoorlog nog dichtbij. De sporen zaten diep. Ik herinner me de wederopbouw, de verhalen, de stilte bij mensen die te veel hadden gezien. In Duitsland liepen nog mannen op krukken, met een arm of been minder. Dat maakte diepe indruk op mij als kind. Op school was er veel ruimte voor de waarde van leven – niet als theorie, maar als waarschuwing. Leven was het hoogste goed.
Vandaag lijkt dat besef verdampt. We praten over de kosten van zorg, de last van ouderdom. Het begrip “waarde van leven” is verschoven naar “je kost te veel”. Alsof het leven een economisch project is. Stel: Elon Musk krijgt te horen dat hij ongeneeslijk ziek is en nog twee jaar te leven heeft. Wat heeft hij dan aan al zijn geld? Dat is geen retorische, maar een morele vraag – zijn we vergeten wat werkelijk telt?
En dat vergeten werkt door in ons gedrag. Wie met pensioen gaat en besluit zijn dagen weg te drinken aan de Costa del Sol, of wie bij de kassa zegt: “Ik heb mijn leven lang op iedereen gewacht, nu wachten ze maar op mij”, laat zien hoe het besef van verbondenheid plaatsmaakt voor zelfgenoegzaamheid. Dat is dezelfde geestelijke luiheid die maatschappelijke waarden ondermijnt: het idee dat we niets meer hoeven te onderhouden, omdat het er nu eenmaal is.
De echte volwassenheid begint waar de vanzelfsprekendheid eindigt. Zowel bij een kind dat groeit, als bij een samenleving die haar waarden wil behouden. Vrijheid, recht, democratie, menselijkheid – ze bestaan niet omdat ze gewonnen zijn, maar omdat ze elke dag opnieuw gekozen worden.
Niets is vanzelfsprekend. En juist daarin ligt onze verantwoordelijkheid. Niet om melancholisch terug te kijken, maar om bewust te blijven van wat het kost om iets goeds te laten bestaan. Barrie liet Wendy die les leren op haar tweede verjaardag. Wij zouden hem elke dag opnieuw moeten leren.